Bang omdat het kan (31 augustus 2013)

In het nieuwste Motivaction-onderzoek naar angst onder de bevolking geven de meeste respondenten aan bang te zijn voor de stijgende zorgkosten, de steun aan EU-landen, de verkeerde aanpak van de crisis en terrorisme.

Aan de ene kant zijn dat interessante uitkomsten. Aan de andere kant moet iedereen die deze lijst onder ogen krijgt zich realiseren dat muizen, spinnen, hersentumoren en neerstortende vliegtuigen ook hoog zouden scoren. Je moet mensen niet al te serieus nemen.

Opvallend is de correlatie tussen inkomen en angst. Hoe hoger het inkomen, hoe minder angstig mensen zijn. Zo’n verband ligt in de lijn der verwachtingen, maar toch vermoed ik dat er ook een omgekeerd effect bestaat. Dat er een vorm van luxeangst bestaat. Dat je ook bang kunt zijn, alleen maar omdat het kan, omdat je welvarend genoeg bent dat je het je kunt veroorloven.

Een recent voorbeeld is de vaccinatiehysterie. Ik kreeg tientallen mails naar aanleiding van mijn column over de anti-vaccinatielobby. Ze wezen me op de „wurggreep van de farmaceutische industrie”, op onze jeugd die „nog nooit zo ziek is geweest”, op alle verborgen gehouden risico’s en complicaties die vaccinatie met zich mee zou brengen.

Ik ben ervan overtuigd dat dat soort angsten vooral gedijen in een land waar de volksgezondheid uitstekend is (mede dankzij die vaccinatieprogramma’s). Toen er in de jaren vijftig nog jaarlijks honderden difteriedoden en tientallen tetanusdoden vielen, toen er in 1956 nog bijna 1.800 mensen voor hun leven gehandicapt raakten door polio, was er veel minder ruimte voor dit soort ongefundeerde massahysterie en waren de moeders vooral dolblij dat hun kinderen eindelijk geïmmuniseerd kunnen worden. Vooruitgang maakt soms ruimte voor nieuwe angst.

Hetzelfde is vermoedelijk aan de hand met het schaliegas. De weerstand onder de bevolking is enorm. Dat schaliegas nieuwe inkomsten oplevert lijkt er volstrekt niet toe te doen. Tijdens de voorlichtingsbijeenkomst in Boxtel over schaliegas riepen verschillende bewoners dat eerst alle risico’s uitgesloten moeten worden, iets wat uiteraard niet kan. Niemand leek bereid om een klein risico op vervuiling en aardbevingen te accepteren in ruil voor een hele berg gas. Men was op voorhand tegen.

Het probleem is dat schaliegas niet de enige energiebron is waar dit soort paniekerige angst rond bestaat. Kernenergie werd ook volledig uitgebannen op grond van twijfelachtige risico’s. Ook wanneer Fukushima wordt meegerekend is kernenergie nog steeds één van de veiligste energiebronnen. Men is massaal vergeten dat er daar in Japan misschien wel flink wat verontreiniging en schade is aangericht, en het gevaar nog niet geweken is, maar dat er niet één stralingsdode is gevallen en de gezondheidseffecten vooralsnog klein lijken te zijn.

Toch volgde een massale atoomhysterie die Duitsland ertoe bracht om zijn kerncentrales te sluiten. Een torenhoge gasprijs was het gevolg, die er op zijn beurt voor zorgde dat we de afgelopen jaren weer voor een groot deel zijn overgestapt op steenkool. Jawel, steenkool, die vooroorlogse energiebron die wél aantoonbaar voor vervuiling en ongelukken zorgt. Met een veto op kernenergie en schaliegas, en een minimale opbrengst uit wind- en zonne-energie, was er nu eenmaal geen keus.

Je kunt je afvragen hoe het ons land was vergaan als we in de jaren zestig, toen de gasbel werd ontdekt, beheerst waren geweest door deze angsthazenmentaliteit. Stelt u zich voor: de NAM vindt in 1960 een plukje gas onder het land van Boer Boon en binnen de kortste keren staat er een burgercomité gesteund door Greenpeace en Friends of the Earth te demonstreren tegen de winning ervan. De gevolgen voor het milieu zijn namelijk op geen enkele manier te overzien. Er wordt gewezen op vage ongelukken met gas in andere landen en er worden onderzoeken geëist die nooit de gewenste uitsluiting van gevaar kunnen opleveren. Nederland blijft verstoken van 211 miljard euro aan aardgasbaten voor sociale zekerheid, onderwijs en infrastructuur.

Dat is allemaal niet gebeurd. Nederland kon zich dat soort angsten namelijk niet veroorloven in 1960. Nu wel. Nu is men in de veronderstelling dat die paar windmolens en zonnecellen genoeg zijn voor de Nederlandse energiebehoefte. We zijn rijk en bang, dus laten we deze nieuwe schatkist in de grond zitten. Zonde.

Defensie weer gepakt (23 september 2013)

Dat was ook toevallig. Net toen afgelopen week nog een extra bezuiniging bij defensie werd aangekondigd, stond Al-Qaeda ineens op de deur van de NAVO te kloppen. Aan de Turks-Syrische grens waren gevechten uitgebroken tussen het Vrije Syrische leger en een internationale groep moslimextremisten. Wie nu bij het dorpje Azaz de grens oversteekt loopt regelrecht de wereld van de Jihadi’s binnen. Dat is nieuw.

Ook al speelt de Arabische lente zich al jaren op de stoep van Europa af, de Europese landen lijken zich veiliger dan ooit te wanen. Op de website van het Stockholm International Peace Research Institute kun je de defensie-uitgaven erop nakijken. De Oost-Europese NAVO-landen zijn zo ongeveer hun leger aan het wegbezuinigen. Het defensiebudget (als percentage van het BBP) in landen als Roemenië en Bulgarije is gehalveerd in tien jaar tijd. Ook Spanje, Groot-Brittannië en Frankrijk snijden grondig in hun uitgaven. In Nederland was na de eerste bezuinigingsoperatie van 1 miljard euro, defensie bij de nieuwste ronde bezuinigingen alweer aan de beurt en moest nog 330 miljoen euro inleveren. Inmiddels nemen de Verenigde Staten 75% van de verzamelde defensie-uitgaven van NAVO-landen voor hun rekening. In 2001 was dat nog maar 63%.

Er is geen makkelijker bezuinigingspost te bedenken dan defensie. Voor wie geen militairen kent is elke bezuiniging tastbaarder, voelbaarder, concreter dan een bezuiniging op defensie. De thuiszorg, de kinderbijslag, de ambtenaren-salarissen, overal kunnen we een beeld bij schetsen. De gemiddelde Nederlander spendeert drie uur per dag voor de buis en wordt woest als er op kwaliteitstelevisie wordt gekort. Maar defensie is geen probleem. Ja, die aanschaf van de JSF, dáár kun je over klagen. Iemand heeft namelijk iemand horen zeggen dat het eigenlijk een heel slecht vliegtuig is, en iemand heeft iemand zien twitteren dat je beter een drone kunt aanschaffen. En waarom hebben we eigenlijk überhaupt een jachtvliegtuig nodig? Wapengekletter is zooo 1940. Nee, dan liever nog een seizoen “Wie is de Mol” en “Boer zoekt Vrouw”.

Bezuinigen op defensie is als een metertje van de dijken afhalen. Dat lijkt op middellange termijn geen gevolgen te hebben want we zijn dan nog steeds beschermd tegen nogal zeldzame rivierstanden en springgetijden. Hetzelfde geldt voor de krijgsmacht: ondanks de bezuinigingen worden Schiphol en de havens nog steeds beveiligd, de Patriots in Turkije bemand en de marine begeleidt de scheepvaart veilig om Puntland heen. Toch kunnen we ons de consequenties van zo’n extreem zeldzame hoogwaterstand levendiger inbeelden dan de mogelijkheid dat Nederland in de komende eeuwen weer in een gewapend conflict terecht komt. Sterker nog, alleen het noemen van de mogelijkheid dat het ooit weer oorlog wordt, levert boze reacties op. De bereidheid om ons degelijk te verzekeren tegen dat soort calamiteiten, is lager dan ooit. Het maximale was al uit zorg, woningmarkt en sociale zekerheid gesleept en dat het onderwijs een centje inlevert is al helemaal ondenkbaar. Dan maar defensie. Nogmaals, de vrede binnen onze landsgrenzen is toch voor eeuwig, dat weet iedereen.

Ondertussen stijgt het chagrijn in de Verenigde Staten tot grote hoogte. Gek genoeg vinden ze daar zaken als onderwijs en zorg namelijk ook van belang. De debatten over wel of niet ingrijpen in Syrië waaraan de Europese leiders, ook bij gebrek aan functioneel leger, nog steeds enthousiast aan meedoen, worden langzamerhand steeds grotere schertsvertoningen. Europa leunt maximaal op de Verenigde Staten, is intern diep verdeeld, was eerder nauwelijks bereid om troepen te leveren tijdens missies en heft nu zelfs grote delen van die troepen op.

Maar samenwerken zullen we. Dat is de boodschap in heel Europa. Ondertussen is dat vooral een goede reden geweest voor lidstaten om heel veel aan slagkracht op te heffen zonder dat het daadwerkelijk tot hele vruchtbare Europese samenwerkingen heeft geleid. Aan de Amerikanen vragen we nog een beetje geduld totdat we uitgedebatteerd zijn over hoe dat slagvaardige EU-leger eruit moet komen te zien en wat het in vredesnaam moet gaan uitvoeren in de wereld.

Ik vraag me af hoe lang we die positie nog geloofwaardig kunnen blijven innemen.